Autor: Magdalena Sobalska
Spadek stanowi ogół praw i obowiązków zmarłego. Do
nabycia spadku przez spadkobiercę dochodzi z chwilą śmierci spadkodawcy. Jeżeli
spadek przypada więcej niż jednej osobie, wówczas prawa majątkowe zmarłego
zostają objęte wspólnością majątku spadkowego. Wspólność ta powinna być stanem
przejściowym. Do ustania łączącej spadkobierców wspólności majątku spadkowego
może dojść z różnych zdarzeń prawnych. Jednak typowym rozwiązaniem dla ustania
tej wspólności jest dział spadku.
Dział spadku można przeprowadzić w
różnym trybie i przy użyciu różnych sposobów podziału majątku spadkowego.
Dział spadku może
nastąpić albo na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami albo na mocy
orzeczenia sądowego na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Jednak podane
dwa tryby nie wyczerpują one możliwości przeprowadzenia działu spadku. Do
innych zaliczamy:
- dział spadku
przed sądem polubownym
- dział spadku w
postępowaniu pojednawczym
- dział spadku w
postępowaniu mediacyjnym
- testamentowy
dział spadku
- dział spadku
dokonany przez wykonawcę testamentu
- dział spadku za
życia spadkodawcy.
Jeśli chodzi o dział spadku przed
sądem polubownym to zgodnie z art. 1157 k.p.c. pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego (arbitrażowego) można poddać spory majątkowe lub spory o prawa
niemajątkowe – mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o
alimenty. Przykładami spraw rozstrzyganych w postępowaniu nieprocesowym, w
których występują spory o prawa majątkowe, są sprawy o dział spadku. Warunkiem
dokonania działu spadku przez sąd polubowny jest zawarcie przez spadkobierców
umowy o poddanie tej sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Umowa ta
określona jest mianem zapisu na sąd polubowny. Sąd polubowny rozstrzyga
wyrokiem poddaną jego kompetencji sprawę. Można również tutaj zawrzeć ugodę.
Kolejnym trybem jest dział spadku w
postępowaniu pojednawczym. Wynikła w następstwie dziedziczenia spadku przez
kilku spadkobierców wspólność majątku spadkowego określa krąg podmiotów
uprawnionych zarówno do zawarcia umowy o dział spadku, jak i do zgłoszenia
wniosku o zawezwanie do próby ugodowej. W postępowaniu pojednawczym nie
rozstrzyga się merytorycznie sprawy i tym samym nie prowadzi się przed sądem
postępowania dowodowego. Ugoda w postępowaniu pojednawczym, tak jak i umowa
pozasądowa dotycząca działu spadku, wymaga dla swojej ważności zawarcia jej
przez wszystkich spadkobierców.
Mediacja jest nowym sposobem
rozwiązywania sporów. Mediacja jest możliwa w tych sprawach, w których zawarcie
ugody jest dopuszczalne. Sprawy o dział spełniają ten ustawowy wymóg. Jest więc
ona dopuszczalna. Należy jednak pamiętać, że jeżeli do spadku należy
nieruchomość, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu
notarialnego. Gdy do zawarcia umowy o dział spadku dojdzie w postępowaniu
pojednawczym, wówczas ta ugoda sądowa zastępuje formę aktu notarialnego.
Mediację prowadzi się na podstawie umowy o mediację albo postanowienia sądu
kierującego uczestników postępowania o dział spadku do mediacji.
Zawarcie w wyniku
mediacji ugody dotyczącej działu spadku stawia przed mediatorem o wiele większe
wymagania niż w wypadku typowych sporów między stronami. Dział spadku jest
operacją złożoną. Błędne wskazania mediatora mogą doprowadzić do tego, że sąd
odmówi nadania klauzuli wykonalności albo zatwierdzenia zawartej przed
mediatorem ugody.
Nie budzi wątpliwości fakt, że w
testamencie oprócz takich zapisów jak powołanie spadkobierców, ustanowienie
zapisu zwykłego i windykacyjnego, polecenia, powołania wykonawcy testamentu czy
wydziedziczenia można również znaleźć takie rozporządzenie spadkodawcy co do
działu spadku, mimo, że nie zostało ono wyraźnie wymienione w ustawie.
Spadkodawca może:
- określić udziały
spadkobierców w spadku
- a następnie w
sposób wyraźny wskazać jakie rzeczy i prawa majątkowe mają otrzymać poszczególni
spadkobiercy.
Jednak należy
tutaj pamiętać, że rozporządzenie spadkodawcy co do działu spadku może mieć
jedynie wpływ na sposób podziału majątku spadkowego.
Spadkodawca może w testamencie
powołać wykonawcę testamentu. Może on tam wskazać zakres jego obowiązków i
uprawnień oraz sposób ich wykonania. Dlatego wśród tych rozporządzeń może
pojawić się zobowiązanie do przeprowadzenia działu spadku. Gdy treść testamentu
nie zawiera jednak zakresu obowiązków i uprawnień wówczas zastosowanie mają
odpowiednie przepisy, które mówią, że wykonawca powinien wydać majątek spadkowy
zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą.
Jednak niestety w
literaturze większość autorów wypowiedziała się, że wykonawca testamentu nie
jest uprawniony do dokonania działu spadku. W takim przypadku nie można zatem
przyjąć tego jak trybu działu spadku.
W polskim prawie spadkowym przyjęto
regułę, że umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Zakaz zawierania
umów o przyszły spadek odnosi się także do umów zawartych między przyszłym spadkodawcą
i jego przypuszczalnymi spadkobiercami. Przepis ten wyklucza więc przyjęcie
spadku za życia spadkodawcy jako prawnie dopuszczalnego trybu działu spadku.
Postępowanie o dział spadku należy
do jednego z najbardziej złożonych postępowań sądowych i dlatego tak wiele
zagadnień z nim związanych budzi kontrowersje.