Utylizacja zwłok zwierzęcych – wybrane aspekty prawne

Autor: Magdalena Sobalska

Jednym z zagadnień w praktyce weterynaryjnej, które budzi liczne kontrowersje jest tematyka utylizacji zwłok zwierzęcych, czyli zwierząt padłych lub uśmierconych. Nie można jednak obejść obok tego tematu obojętnie, gdyż jest to kwestia bardzo istotna zarówno dla samych właścicieli zwierząt, jak i zakładów leczniczych.

Źródła podanej kwestii znajdziemy nie tylko na poziomie prawa polskiego, ale także na poziomie prawa europejskiego. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 z dnia 21 października 2009 roku (zwane dalej Rozporządzeniem), określające przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, jest jednym z podstawowych aktów prawnych poruszającym ten problem prawny. Obok niego można wskazać również Ustawę z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska – Dz.U. 1991 nr 77, poz. 335, a także Ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej – Dz. U. 2004 nr 33, poz. 287.

Definicja zwłok zwierzęcych została zawarta w Ustawie o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczania chorób zakaźnych zwierząt z dnia 11 marca 2004 r. Dz.U. 2004 nr 69, poz. 625, za którą zwłoki zwierzęce oznaczają zwierzęta padłe lub zabite w celu innym niż spożycie przez ludzi.

W Rozporządzeniu wskazanym powyżej znajdziemy podział na surowce danej kategorii. Zwierzęta domowe, ale również takie z ogrodów zoologicznych i cyrkowe, należą do surowców kategorii 1, co oznacza, że obejmuje ona wszystkie części tuszy, włącznie ze skóra ww. zwierząt, a także dowolny surowiec zawierający takie produkty.

Podlegają one bezpośredniemu unieszkodliwieniu, jako odpady poprzez spopielanie w zatwierdzonej spalarni; po przetworzeniu w zatwierdzonych zakładach przetwórczych, unieszkodliwianiu jako odpady poprzez spopielenie lub współspopielenie w spalarniach lub współspalarniach; po przetworzeniu w zatwierdzonych zakładach przetwórczych unieszkodliwieniu jako odpady przez składowanie na zatwierdzonych składowiskach.

Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. Nr 69, poz. 625, z późn. zm.) za zatwierdzone w rozumieniu przepisów Unii Europejskiej uważa się podmioty, które uzyskały decyzję powiatowego lekarza weterynarii; prowadzoną przez podmioty działalność nadzorowaną przez Inspekcję Weterynaryjną.

  

Zarówno składowanie odpadów, jak i ich termiczne przekształcanie może odbywać się wyłącznie pod warunkiem spełnienia wymogów wynikających z przepisów sanitarno-weterynaryjnych oraz wymogów określonych przepisami ochrony środowiska.

W przypadku termicznego przekształcania odpadów spalarnia lub współspalarnia powinna spełniać wymagania określone przepisami ochrony środowiska, a w szczególności rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 marca 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących prowadzenia procesu termicznego przekształcania odpadów (Dz. U. Nr 37, poz. 339, z późn. zm.); rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji (Dz. U. Nr 283, poz. 2842); rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji (Dz. U. Nr 260, poz. 2181, z późn. zm.).

Należy zaznaczyć, iż zgodnie z § 16 rozporządzenia ministra środowiska w sprawie standardów emisyjnych z instalacji przepisy rozdziału 3 nie mają zastosowania do instalacji, w których spalane lub współspalane są wyłącznie zwłoki zwierzęce.

Natomiast, rodzaje odpadów, które mogą być składowane na składowisku w sposób nieselektywny, określone zostały w załączniku do rozporządzenia ministra gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie rodzajów odpadów, które mogą być składowane w sposób nieselektywny (Dz. U. Nr 191, poz. 1595).

Ważne jest tutaj to, iż składowanie odpadów lub ich termiczne przekształcanie może odbywać się wyłącznie pod warunkiem spełnienia wymogów wynikających z przepisów sanitarno-weterynaryjnych.

Możliwe jest jednak ominięcie tych przepisów i utylizacja zwierząt może nastąpić poprzez grzebanie. W tym zakresie właściwe kompetencje ma powiatowy lekarz weterynarii. Grzebanie martwych zwierząt może być uzasadnione w szczególnych, wyjątkowych przypadkach, jedynie na terenach odosobnionych lub w przypadkach zwalczania choroby, aby uniknąć rozpowszechniania się ogniska ciężkiej choroby zakaźnej.

Jedną z najważniejszych kwestii, o której niestety nie mówi się głośno jest fakt, iż utylizacja martwych zwierząt jest obowiązkiem gmin. Zgodnie z Ustawą z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach – Dz. U. 1996 nr 132, poz. 622. – gminy są zobowiązane do zapewnienie budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urządzeń do zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok zwierzęcych lub ich części.

W praktyce całość zagadnień związanych ze zbieraniem zwłok zwierzęcych, ich przetwarzaniem lub spalaniem realizuje istniejąca sieć prywatnych zbiornic zwłok zwierzęcych, zakładów utylizacyjnych (przetwórczych) i spalarni. Zdolność przerobowa tych zakładów całkowicie zabezpiecza potrzeby w skali kraju. Zgodnie z rejestrem prowadzonym przez Głównego Lekarza Weterynarii w Polsce w dniu 1 stycznia 2005 r. zarejestrowanych było 70 podmiotów zajmujących się zbieraniem zwłok padłych zwierząt i odpadów zwierzęcych; 46 obiektów zbiornic zwłok padłych zwierząt; 34 zakłady utylizacyjne przetwarzające odpady kategorii 3; 7 zakładów utylizacyjnych przetwarzających odpady kategorii 2; 8 zakładów utylizacyjnych przetwarzających odpady kategorii 1; 10 ogrodów zoologicznych i zwierzętarni wykorzystujących odpady zwierzęce; 123 zakłady techniczne wykorzystujące odpady zwierzęce.

Wyspecjalizowaną instytucją, która może dokonywać analizy upadków zwierząt gospodarskich pod względem ilościowym i terytorialnym, jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt (Dz.U. Nr 91, poz. 872) prowadzi rejestr zwierząt gospodarskich oznakowanych (tj. bydło, owce, kozy, świnie), w którym znajdują się dane dotyczące utylizacji zwłok zwierząt gospodarskich. Podmiot prowadzący zakład utylizacyjny obowiązany jest zgłosić do biura powiatowego ARiMR w terminie 7 dni utylizację zwłok zwierzęcia gospodarskiego i na tej podstawie w Systemie Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt gromadzone są informacje dotyczące dokonanych utylizacji.

W 2014 roku 12 firm z branży utylizacyjnej, świadczyło na podstawie umów z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, usługi w zakresie zbioru, transportu i unieszkodliwiania padłych zwierząt gospodarczych. Można tu wymienić, np. EKO – STOK Sp. z o.o., Saria Polska z o.o., STRUGA S.A.

Taki sposób postępowania ze zwłokami zwierzęcymi budzić może pewne wątpliwości moralne. Jednakże należy zwrócić uwagę, iż postępowanie inne niż wskazane w obowiązujących przepisach, jest niczym innym, jak wykroczeniem poza obowiązujące prawo. Możliwa jest wtedy ingerencja Inspekcji Ochrony Środowiska lub Straży Miejskiej, która ma możliwość nałożenia odpowiedniej sankcji. W praktyce jednak częściej stosowane jest podpisywanie pouczających oświadczeń o konieczności utylizacji oraz jej legalnych sposobach, przez właścicieli zwierząt.

W Polsce jednak niewielki odsetek zwierząt jest utylizowany. Wynika to z braku wiedzy i wciąż nierozwiniętej sieci zakładów utylizacyjnej. Jest to kwestia, która powinna mieć lepiej rozbudowaną podstawę prawną. Wydaje się, że dobrym rozwiązaniem byłoby zbudowanie w większych aglomeracjach miejskich oficjalnych cmentarzy dla zwierząt. Jednak mimo, iż ten temat jest często poruszany, a nawet w niektórych miastach spotkał się już z poczynieniem odpowiednich kroków prawnych (Kraków) to oficjalne legalne cmentarze nie powstają. Nieoficjalnych jest jednak mnóstwo.