Umowna rozdzielność majątkowa w małżeństwie

Autor: Natalia Jastrzębowska

Tak przed ślubem, jak i w trakcie trwania małżeństwa, można zawrzeć z małżonkiem majątkową umowę małżeńską. Czasem wcale nie jest oczywiste, jaka sytuacja byłaby dla małżonków korzystniejsza. Jedni uprzedzają powstanie przedślubna umową, skutkującą rozdzielnością majątkową, jeszcze inni decydują się na ustanowienie rozdzielności majątkowej dopiero po ślubie, obalając przy tym wspólnotę przed notariuszem. W każdej chwili małżonkowie mają prawo rozwiązać albo zmienić łączącą ich umowę majątkową.

W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Stanowi o tym art. 51 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Każdy z małżonków w takiej sytuacji samodzielnie zarządza swoim majątkiem. Przepis art. 51 KRO pozwala zatem małżonkom na samodzielny zarząd majątkiem powstałym po wyłączeniu wspólności. Jak wspomniano wyżej małżonkowie mogą zadecydować o zawarciu stosownej umowy zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i po jego zawarciu. W pierwszym przypadku w ogóle nie dojdzie do powstania majątku wspólnego, bowiem małżeńska umowa majątkowa staje się skuteczna z chwilą zawarcia małżeństwa. Do majątków osobistych każdego z małżonków należą więc przedmioty majątkowe nabyte przez nich zarówno przed zawarciem, jak i po zawarciu małżeństwa.

Inaczej wyglądać będzie sytuacja, kiedy to umowa ustanawiająca rozdzielność zostanie zawarta w czasie istnienia małżeństwa. W takim przypadku małżonków przed zawarciem umowy może obowiązywać ustrój wspólności ustawowej, wspólności umownej rozszerzonej albo ograniczonej. Wspólność ta ustanie z chwilą zawarcia umowy lub też w późniejszym terminie określonym w umowie. Należy jednak zauważyć, iż w istocie rzeczy ciężko sprecyzować w sposób dokładny, o jaki konkretnie majątek chodzi. Pozwolenie wyrażone w przepisie na zachowanie przez każdego z małżonków majątku nabytego przed zawarciem umowy wyłączającej współwłasność dotyczy bowiem zarówno majątku odrębnego każdego z małżonków, jak również udziału w likwidowanym majątku wspólnym. W przypadku braku określenia wielkości tego udziału przez małżonków w umowie o podziale majątku, zostaje on wprawdzie określony w częściach równych, jednak przy braku rzeczowego podziału majątku może pojawić się wiele wątpliwości. Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Najwyższy Sad Administracyjny „rozdzielność majątkowa małżeńska w świetle przepisów prawa rodzinnego odnosi się, jak sama nazwa wskazuje, do majątków małżonków, a nie do ich wzajemnych obowiązków. Rozdzielność majątkowa dotyczy kwestii zobowiązań każdego z małżonków wobec osób trzecich” (post. NSA z 2.7.2009 r., I FZ 216/09, CBOSA). W ustroju rozdzielności majątkowej małżonkowie są ustawowo zobowiązani do wzajemnej pomocy, w tym również finansowej.

W następstwie zawarcia umowy każdy z małżonków może samodzielnie dokonywać wszelkich czynności związanych z zarządem, niezależnie od drugiego małżonka. W tym przypadku nie będzie wymagana np. zgoda współmałżonka na dokonywanie pewnych kategorii czynności tak, jak miałoby to miejsce w razie istnienia  wspólności ustawowej. „Trafny wydaje się też pogląd, zgodnie z którym jeżeli małżonkowie ustanowili rozdzielność majątkową, to nie mogą później wytoczyć powództwa o zniesienie wspólności z ważnych powodów na podstawie art. 52 § 1 KRO. Powództwo takie zmierza bowiem do uzyskania orzeczenia skutecznego erga omnes i uchylenia się od odpowiedzialności wobec wierzycieli, co może mieć miejsce zwłaszcza w razie zniesienia wspólności przez sąd z datą wsteczną. Małżonkowie mogą zaś na mocy umowy znieść wspólność z datą jej zawarcia lub z datą późniejszą.” (tak Janusz Gajda, Tadeusz Smyczyński).

W wypadku wystąpienia rozdzielności majątkowej zarówno mąż jak i żona mają prawo brać na siebie poważne zobowiązania. W ramach rozdzielności majątkowej każdy z małżonków może samodzielnie, w sposób niezakłócony, decydować o składnikach swojego majątku. Argumentem przemawiającym za występowaniem rozdzielności w małżeństwie jest przykład sytuacji, gdy mąż i żona, albo tylko jedno z nich, prowadzi działalność gospodarczą. Zawarcie umowy o rozdzielności chroni bowiem przed zobowiązaniami finansowymi współmałżonka. W momencie pojawia się kłopotów finansowych przy prowadzeniu działalności,  jeśli istnieje rozdzielność majątkowa, nie obciążą one współmałżonka.  Nawet, gdy w skrajnym przypadku dojdzie do egzekucji komorniczej, komornik nie będzie mógł zająć majątku współmałżonka. 

W przedstawianym ustroju rozdzielności małżonkowie nie posiadają majątku wspólnego. Istnieją wówczas osobne dwie masy majątkowe powstałe w wyniku zawartego podziału. W związku z tym w przypadku zawarcia umowy majątkowej przed ślubem nie dojdzie do powstania jakiegokolwiek majątku wspólnego. Warto zauważyć, iż taki przypadek jest na pewno korzystniejszy, niż zawarcie umowy po ślubie kiedy to podczas zawierania umowy należy dokonać również podziału istniejącego już wspólnego majątku, co jak podkreślone było wcześniej, wielokrotnie może sprawić duży problem. Umowa majątkowa wiąże małżonków do czasu jej rozwiązania bądź zmiany treści. Nie ma przy tym przeszkód, aby przyszli małżonkowie po zawarciu umowy majątkowej małżeńskiej dokonali jej zmiany bądź nawet jej całkowitego rozwiązania. Jeżeli przyszli małżonkowie rozwiązaliby taką umowę, w ich małżeństwie obowiązywała będzie wspólność ustawowa

Gdy po zawarciu związku małżeńskiego, małżonkowie uznają, że z jakiś powodów zawarcie umowy rozdzielności majątkowej będzie dla nich korzystne będą oni mogli tego dokonać w dowolnym czasie w formie aktu. Podkreślić należy, iż zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej w czasie trwania związku małżeńskiego jest możliwe jedynie z małżonkiem. Nie jest możliwe zawarcie takiej umowy z osobą trzecią. Dopuszczalne jest zawarcie umowy majątkowej przez pełnomocnika jednego z małżonków jednak pełnomocnictwo do takiej czynności również powinno zostać dokonane w notarialnej przez notariusza.

Małżonkowie mogą w sposób dowolny kształtować w umowie majątkowej sposób w jaki przedstawiać się będą ich stosunki majątkowe. Mogą rozszerzać, ograniczać czy całkowicie wyłączyć wspólność ustawową tworząc w ten sposób rozdzielność majątkową. W opisywanej umowie należy obligatoryjnie określić termin, od kiedy będzie ona obowiązywała. Najczęściej  umowy wchodzą w życie z dniem ich zawarcia. Według najnowszych statystyk wśród warszawskich notariuszy największa liczba umów dotyczy zniesienia wspólności ustawowej i wprowadzenia rozdzielności majątkowej. Dopuszczalne jest także połączenie umowy rozdzielności majątkowej z umową o podział majątku wspólnego, nabytego podczas trwania wspólności ustawowej. Małżonkowie powinni wówczas zgodnie określić jakie przedmioty stanowią ich majątek wspólny, ich wartość oraz dokonać ich podziału, wskazując który z małżonków co nabywa do majątku odrębnego. 

Postępowanie w sprawie o rozwód

Autor: Magdalena Sobalska

Małżeństwo może być rozwiązane przez wniesienie pozwu o rozwód przez każdego z małżonków. Oznacza to, że każde z nich ma do tego legitymacje procesową. W zależności od tego, które z małżonków wytoczy powództwo na podstawie art. 56 k.r.o. odpowiednio będą powodem i pozwanym. Taki pozew może być złożony w każdym czasie.

W postępowaniu o rozwód każda ze stron może mieć pełnomocnika procesowego, którym może być:

- adwokat;

- radca prawny;

- rodzice, rodzeństwo, zstępny strony, osoba pozostająca ze stroną w stosunku przysposobienia.

Zgodnie z art. 426 k.p.c. do reprezentowania strony potrzebne jest pełnomocnictwo szczególne, które pełnomocnik obowiązany jest przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy, wraz z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz z odpisem dla drugiej strony. Składając pełnomocnictwo w sądzie powstaje obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej w wysokości 17 złotych.

            Sprawy o rozwód w pierwszej instancji należą do właściwości rzeczowej sądu okręgowego, co wynika z art. 17 pkt 1 k.p.c. Skład sądu to jeden sędzia jako przewodniczący i dwóch ławników.

Właściwością miejscową jest wyłącznie ten sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda, co wynika bezpośrednio z art. 41 k.p.c. Istnieje również taka sytuacja, gdy w myśl przepisów Kodeksu nie można ustalić właściwości miejscowej, to w takiej sytuacji Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym oznaczy sąd, przed którym należy wytoczyć powództwo.

            Wniesienie pozwu powoduje zainicjowanie sprawy o rozwód. Taki pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, o którym mowa w art. 126 k.p.c., a ponadto zawierać:

- dokładnie określone żądanie;

- przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie,

- a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.

Pozew może również zawierać różne wnioski , np. służące do przygotowania rozprawy, czyli m.in. o wezwaniu na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych; dokonanie oględzin.

Ponadto w pozwie powód może żądać podczas postępowania o rozwód rozstrzygnięcia o:

- winie rozkładu pożycia albo zaniechania orzekania o winie;

- władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem;

- sposobie korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania, a w wyjątkowych sytuacjach może żądać eksmisji drugiego małżonka;

- podziale wspólnego mieszkania albo przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków;

- podziale majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu;

- roszczeniach alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu – na podstawie art. 60 k.r.o. małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, w razie niedostatku może żądać od drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego; oraz małżonek niewinny może żądać od winnego przyczyniania się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku, jeżeli rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego.

            Tak jak w każdej innego sprawie cywilnej, rozpoznawanej przez sąd, tak także w sprawie o rozwód można żądać udzielenia zabezpieczenia.

            Postępowanie dowodowe w sprawie o rozwód ma na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, dzieci stron i ich sytuacji, a także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną. W sytuacji, gdy pozwany uznaje żądanie pozwu , a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron, na podstawie art. 442 k.p.c.  Czasami w sytuacji, gdy sąd nabiera przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego zawiesza postępowanie.

Istnieje również możliwość skierowania stron do mediacji, jeżeli istnieje możliwość na utrzymanie małżeństwa.

            Podczas procesu jedna ze stron może wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o zapewnienie wykonywania kontaktów z dzieckiem, na podstawie art. 445 z indeksem 3 k.p.c. Za naruszenie tego przepisu przewidziana jest sankcja pieniężna.

            Należy również pamiętać, że powództwo wzajemne o rozwód lub separację jest niedopuszczalne oraz w czasie trwania procesu nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód lub separację.

            Sąd wydaje wyrok, zarówno wtedy, gdy orzeka rozwód, czyli rozwiązuje małżeństwo przez rozwód, jak również wtedy, gdy powództwo oddala. Taki wyrok ma charakter konstytutywny, skuteczny erga omnes, z wyjątkiem orzeczenia o prawach i roszczeniach majątkowych poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi. Sąd orzeka również o tym czy w ogóle, a jeśli tak, to który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Także do obligatoryjnych elementów o których orzeka sąd w wyroku orzekającym rozwód są:

- wina rozkładu pożycia;

- władza rodzicielska nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków;

-  kontakty rodziców z dzieckiem;

- wysokość, w jakiej każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka;

- sposób korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków, jeżeli korzystają oni z jednego mieszkania.

            Od wyroku sądu pierwszej instancji w sprawie o rozwód przysługuje apelacja. Rozpoznaje ją sąd apelacyjny w składzie trzech sędziów zawodowych. Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem.

            Skutki prawne rozwodu powstają z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. Jest on konstytutywny, działa ex nunc i jest skuteczny wobec osób trzecich (bez części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi).

Ławnicy w procesie karnym – rozważania de lege ferenda

 Autor: Jakub Czerwoniuk

Na wstępie poczynić należy kilka uwag natury ogólnej dotyczących instytucji ławnika, która swoją genezą sięga średniowiecza. Początkowo był on członkiem zarządu miejskiego, a od XIII wieku członkiem ławy sądowej. Na przestrzeni XII–XVIII wieku ława sądowa była organem samorządu miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim (magdeburskim), powoływanym przez właściciela gruntowego lub wybieranym przez mieszkańców, później także przez radę miejską. Wchodzący w jej skład ławnicy rozpatrywali pod przewodnictwem wójta (sołtysa) albo starszego ławy przestępstwa kryminalne i sprawy niesporne. Ława sądowa nadawała moc prawną transakcjom finansowym, działom rodzinnym, testamentom, wszelkim umowom wpisywanym do właściwych ksiąg.

W dalszym ciągu w rozwoju historycznym wykształciły się dwie podstawowe formy bezpośredniego udziału społeczeństwa w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (orzekaniu), to jest sądy przysięgłych oraz sądy ławnicze. Istotą systemu ławniczego jest równouprawnienie ławników i sędziego zawodowego w zakresie czynności orzekania. 

W polskim procesie karnym sąd składa się zarówno z sędziów zawodowych,  jak i ławników. Ławnicy uczestniczą w procesie karnym, ze względu na wyrażoną  w art. 182 Konstytucji RP zasadę udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. W doktrynie uznaje się, że czynnik ten jest m.in. środkiem kontroli społecznej wymiaru sprawiedliwości, który chroni także sędziego przed zrutynizowanym tokiem myślenia.

Dokonane w 2007 r. zmiany w Kodeksie postępowania karnego wyeliminowały ławników od orzekania w sprawach karnych w sądach rejonowych, zachowując udział ławników tylko w sądach okręgowych orzekających jako sądy I instancji, niemniej jednak ostatnia nowelizacja wprowadziła z dniem 1 lipca 2015 r. możliwość zarządzenia składu ławniczego w sądzie pierwszej instancji – także rejonowym - ze względu na wagę lub zawiłość sprawy. W świetle aktualnie obowiązujących przepisów zasadą jest, że sąd I instancji orzeka na rozprawie w składzie zawodowym jednego sędziego - vide art. 28 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postepowania karnego (Dz.U. z 1997 r. nr 89 poz. 555 z późn. zm., dalej k.p.k.). Nie mniej jednak w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 28 § 2 k.p.k.). Ponadto ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej wagę sąd pierwszej instancji może postanowić o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów albo jednego sędziego i dwóch ławników (art. 28 § 3 k.p.k.). W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników (art. 28 § 4 k.p.k.). Ławnicy nie biorą natomiast udziału w rozprawach odwoławczych (art. 29 k.p.k.) ani nie zasiadają w składzie sądu na posiedzeniu (art. 30 k.p.k.).             Status ławnika uregulowany jest szczegółowo w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 133) w Rozdziale 7 „Ławnicy” (art. 158 -175). Zgodnie z zawartymi tam uregulowaniami w zakresie orzekania ławnik posiada większość prerogatyw sędziego: jest niezawisły, podlega tylko Konstytucji i ustawom, a jego głos w naradzie i głosowaniu nad wyrokiem ma taką samą wagę jak głos sędziego zawodowego. Ławnik nie może jednakże przewodniczyć rozprawie sądowej, a ponadto nie musi uzasadniać zdania odrębnego, jeżeli takie złożył. Ławnicy do sądów okręgowych i sądów rejonowych wybierani są w głosowaniu tajnym przez rady gmin spośród kandydatów zgłoszonych przez Prezesa sądu, zakłady pracy, stowarzyszenia, związki zawodowe oraz co najmniej 50 obywateli stale mieszkających na danym terenie (tj. obszarze objętym właściwością danego sądu) i mających czynne prawo wyborcze. Ławnikiem w sądzie powszechnym może zostać osoba: mająca co najmniej 30, a nie więcej niż 70 lat; posiadająca co najmniej średnie wykształcenie; odznaczająca się nieskazitelnym charakterem; zamieszkała lub zatrudniona w miejscu kandydowania co najmniej od roku; której stan zdrowia pozwala na pełnienie funkcji ławnika. Kadencja ławnika wynosi cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyboru.              Obecnie coraz częściej pojawiają się głosy, iż należy zwiększyć udział czynnika społecznego w procesie orzekania i to na każdym jego szczeblu. Mówiąc kolokwialnie chodzi o to, by ławnicy swoimi działaniami zapobiegali rutynie w pracy sędziów. Co do zasady zgodzić się należy z taką inicjatywą, choć niestety doświadczenia lat ubiegłych wskazują na zupełnie co innego. Ławnicy postrzegani są bowiem jako bierni obserwatorzy rozprawy i narady nad wyrokiem, co wynikało głównie z braku ich przygotowania zawodowego, a także po części z niechęci sędziów do współpracy z nimi. Natomiast modelowo ławnik jako sędzia społeczny powinien wnosić do procesu sądowego takie wartości, jak: doświadczenie życiowe i zawodowe, znajomość problemów społecznych czy szacunek dla człowieka.  Nie chodzi więc o to, by swoim wykształceniem dorównywał sędziemu zawodowemu, ale żeby uzupełniał jego wiedzę, a pomagając mu, jednocześnie sprawował społeczną kontrolę nad procesem sądowym. W tym momencie należy przejść do sedna sprawy, a mianowicie to ustawodawca winien stworzyć takie mechanizmy by udział czynnika społecznego w postępowaniu sądowym był nie tylko pożądany (werbalnie) ale by stworzyć czytelne mechanizmy i zasady pozwalające ławnikom być pełnoprawnymi członkami składów orzekających. Stad też zmianie powinny ulec przepisy ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych tak, by określały jakie kompetencje powinien posiadać kandydat na ławnika. W aktualnym stanie prawnym wiadomo tylko, że musi mieć co najmniej średnie wykształcenie, wiek w granicach  od 30 do 70 lat, a gdy orzeka w sprawach z zakresu prawa pracy, to powinien również znać sprawy pracownicze. Zmianie także powinny ulec zasady powoływania ławników. Obecnie bowiem zdarzają się przypadki gdy radni, na ławników wybierają swoich krewnych, pracowników urzędu miejskiego, czy też osoby notowane przez policję lub takie, przeciwko którym toczyły się sprawy karne w sądach na innym terenie niż ten, z którego kandydowali. Podsumowując, ławnikom należałoby stawiać możliwie najwyższe wymagania i eliminować spośród nich osoby przypadkowe, które chcą dorobić sobie biorąc udział w orzekaniu. Udział ławników w rozprawach sądowych i orzekaniu jest jednym z elementów wymiaru sprawiedliwości lecz aby nie był to element dysfunkcjonalny wydaje się konieczna reforma ich funkcjonowania. Pamiętać przy tym należy iż sprawy wpływające do sądów są coraz bardziej skomplikowane i wymagają bardzo dużej wiedzy nie tylko prawniczej ale i obejmującej inne dziedziny życia, stąd wymiar sprawiedliwości idzie w kierunku wąskiej specjalizacji, chociażby orzekających sędziów. Za tymi zmianami muszą też nadążyć ławnicy stąd konieczna jest gruntowna reforma zasad ich funkcjonowania.