Umowna rozdzielność majątkowa w małżeństwie

Autor: Natalia Jastrzębowska

Tak przed ślubem, jak i w trakcie trwania małżeństwa, można zawrzeć z małżonkiem majątkową umowę małżeńską. Czasem wcale nie jest oczywiste, jaka sytuacja byłaby dla małżonków korzystniejsza. Jedni uprzedzają powstanie przedślubna umową, skutkującą rozdzielnością majątkową, jeszcze inni decydują się na ustanowienie rozdzielności majątkowej dopiero po ślubie, obalając przy tym wspólnotę przed notariuszem. W każdej chwili małżonkowie mają prawo rozwiązać albo zmienić łączącą ich umowę majątkową.

W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Stanowi o tym art. 51 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Każdy z małżonków w takiej sytuacji samodzielnie zarządza swoim majątkiem. Przepis art. 51 KRO pozwala zatem małżonkom na samodzielny zarząd majątkiem powstałym po wyłączeniu wspólności. Jak wspomniano wyżej małżonkowie mogą zadecydować o zawarciu stosownej umowy zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i po jego zawarciu. W pierwszym przypadku w ogóle nie dojdzie do powstania majątku wspólnego, bowiem małżeńska umowa majątkowa staje się skuteczna z chwilą zawarcia małżeństwa. Do majątków osobistych każdego z małżonków należą więc przedmioty majątkowe nabyte przez nich zarówno przed zawarciem, jak i po zawarciu małżeństwa.

Inaczej wyglądać będzie sytuacja, kiedy to umowa ustanawiająca rozdzielność zostanie zawarta w czasie istnienia małżeństwa. W takim przypadku małżonków przed zawarciem umowy może obowiązywać ustrój wspólności ustawowej, wspólności umownej rozszerzonej albo ograniczonej. Wspólność ta ustanie z chwilą zawarcia umowy lub też w późniejszym terminie określonym w umowie. Należy jednak zauważyć, iż w istocie rzeczy ciężko sprecyzować w sposób dokładny, o jaki konkretnie majątek chodzi. Pozwolenie wyrażone w przepisie na zachowanie przez każdego z małżonków majątku nabytego przed zawarciem umowy wyłączającej współwłasność dotyczy bowiem zarówno majątku odrębnego każdego z małżonków, jak również udziału w likwidowanym majątku wspólnym. W przypadku braku określenia wielkości tego udziału przez małżonków w umowie o podziale majątku, zostaje on wprawdzie określony w częściach równych, jednak przy braku rzeczowego podziału majątku może pojawić się wiele wątpliwości. Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Najwyższy Sad Administracyjny „rozdzielność majątkowa małżeńska w świetle przepisów prawa rodzinnego odnosi się, jak sama nazwa wskazuje, do majątków małżonków, a nie do ich wzajemnych obowiązków. Rozdzielność majątkowa dotyczy kwestii zobowiązań każdego z małżonków wobec osób trzecich” (post. NSA z 2.7.2009 r., I FZ 216/09, CBOSA). W ustroju rozdzielności majątkowej małżonkowie są ustawowo zobowiązani do wzajemnej pomocy, w tym również finansowej.

W następstwie zawarcia umowy każdy z małżonków może samodzielnie dokonywać wszelkich czynności związanych z zarządem, niezależnie od drugiego małżonka. W tym przypadku nie będzie wymagana np. zgoda współmałżonka na dokonywanie pewnych kategorii czynności tak, jak miałoby to miejsce w razie istnienia  wspólności ustawowej. „Trafny wydaje się też pogląd, zgodnie z którym jeżeli małżonkowie ustanowili rozdzielność majątkową, to nie mogą później wytoczyć powództwa o zniesienie wspólności z ważnych powodów na podstawie art. 52 § 1 KRO. Powództwo takie zmierza bowiem do uzyskania orzeczenia skutecznego erga omnes i uchylenia się od odpowiedzialności wobec wierzycieli, co może mieć miejsce zwłaszcza w razie zniesienia wspólności przez sąd z datą wsteczną. Małżonkowie mogą zaś na mocy umowy znieść wspólność z datą jej zawarcia lub z datą późniejszą.” (tak Janusz Gajda, Tadeusz Smyczyński).

W wypadku wystąpienia rozdzielności majątkowej zarówno mąż jak i żona mają prawo brać na siebie poważne zobowiązania. W ramach rozdzielności majątkowej każdy z małżonków może samodzielnie, w sposób niezakłócony, decydować o składnikach swojego majątku. Argumentem przemawiającym za występowaniem rozdzielności w małżeństwie jest przykład sytuacji, gdy mąż i żona, albo tylko jedno z nich, prowadzi działalność gospodarczą. Zawarcie umowy o rozdzielności chroni bowiem przed zobowiązaniami finansowymi współmałżonka. W momencie pojawia się kłopotów finansowych przy prowadzeniu działalności,  jeśli istnieje rozdzielność majątkowa, nie obciążą one współmałżonka.  Nawet, gdy w skrajnym przypadku dojdzie do egzekucji komorniczej, komornik nie będzie mógł zająć majątku współmałżonka. 

W przedstawianym ustroju rozdzielności małżonkowie nie posiadają majątku wspólnego. Istnieją wówczas osobne dwie masy majątkowe powstałe w wyniku zawartego podziału. W związku z tym w przypadku zawarcia umowy majątkowej przed ślubem nie dojdzie do powstania jakiegokolwiek majątku wspólnego. Warto zauważyć, iż taki przypadek jest na pewno korzystniejszy, niż zawarcie umowy po ślubie kiedy to podczas zawierania umowy należy dokonać również podziału istniejącego już wspólnego majątku, co jak podkreślone było wcześniej, wielokrotnie może sprawić duży problem. Umowa majątkowa wiąże małżonków do czasu jej rozwiązania bądź zmiany treści. Nie ma przy tym przeszkód, aby przyszli małżonkowie po zawarciu umowy majątkowej małżeńskiej dokonali jej zmiany bądź nawet jej całkowitego rozwiązania. Jeżeli przyszli małżonkowie rozwiązaliby taką umowę, w ich małżeństwie obowiązywała będzie wspólność ustawowa

Gdy po zawarciu związku małżeńskiego, małżonkowie uznają, że z jakiś powodów zawarcie umowy rozdzielności majątkowej będzie dla nich korzystne będą oni mogli tego dokonać w dowolnym czasie w formie aktu. Podkreślić należy, iż zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej w czasie trwania związku małżeńskiego jest możliwe jedynie z małżonkiem. Nie jest możliwe zawarcie takiej umowy z osobą trzecią. Dopuszczalne jest zawarcie umowy majątkowej przez pełnomocnika jednego z małżonków jednak pełnomocnictwo do takiej czynności również powinno zostać dokonane w notarialnej przez notariusza.

Małżonkowie mogą w sposób dowolny kształtować w umowie majątkowej sposób w jaki przedstawiać się będą ich stosunki majątkowe. Mogą rozszerzać, ograniczać czy całkowicie wyłączyć wspólność ustawową tworząc w ten sposób rozdzielność majątkową. W opisywanej umowie należy obligatoryjnie określić termin, od kiedy będzie ona obowiązywała. Najczęściej  umowy wchodzą w życie z dniem ich zawarcia. Według najnowszych statystyk wśród warszawskich notariuszy największa liczba umów dotyczy zniesienia wspólności ustawowej i wprowadzenia rozdzielności majątkowej. Dopuszczalne jest także połączenie umowy rozdzielności majątkowej z umową o podział majątku wspólnego, nabytego podczas trwania wspólności ustawowej. Małżonkowie powinni wówczas zgodnie określić jakie przedmioty stanowią ich majątek wspólny, ich wartość oraz dokonać ich podziału, wskazując który z małżonków co nabywa do majątku odrębnego.