Relacja między przestępstwami z art. 286 § 1 i art. 298 § 1 Kodeksu karnego

Autor: Beata Małyszko

Charakter relacji między art. 286 § 1 i 298 § 1 Kodeksu Karnego nie jest jasny. W doktrynie występuje kilka różnych teorii dotyczących tej problematyki. Artykuł na ten temat należy zacząć od przyjrzenia się dwóm instytucjom, których zrozumienie niezbędne jest do prowadzenia dalszych rozważań. 

Pierwszą z nich jest kumulatywny zbieg przepisów ustawy. Dotyczy to sytuacji gdy sprawca przekracza więcej niż jedną normę sankcjonowaną jednym (tym samym) czynem i fakt ten ujawniany jest w kwalifikacji prawnej czynu (zachowania) sprawcy (art. 11 § 1 k. k.). Należy zaznaczyć, że żaden z przekroczonych przepisów nie oddaje w pełni całej zawartości kryminalnej popełnionego czynu, co powoduje, że konieczne staje się ich łączne (kumulatywne) uwzględnienie przy kwalifikacji prawnej. Faktem, który zasługuje tu na szczególną uwagę jest to, że o kumulatywnym zbiegu przepisów ustawy można mówić jedynie wtedy, kiedy jakieś normy mogą być naruszone jednym czynem.

Drugą natomiast jest realny zbieg przestępstw. Podstawową przesłanką jego wystąpienia jest wielość czynów. Każdy z nich musi samodzielnie wypełniać znamiona typu czynu zabronionego. Kolejnym wymogiem jest ich popełnienie przez tego samego sprawcę, a popełnienie tych przestępstw nie zostało przedzielone, chociażby nieprawomocnym wyrokiem co do któregoś z nich. W przypadku realnego zbiegu przestępstw sąd wymierza karę łączną za wszystkie zbiegające się przestępstwa.

W dalszej części swoich rozważań chciałabym przyjrzeć się znamionom typów czynów zabronionych z art. 286 §1 oraz art. 298 §1.

Pierwsze z nich określa się mianem oszustwa. Jest to przestępstwo powszechne, którego popełnienie polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez wprowadzenie jej w błąd (sprawca własnymi podstępnymi zabiegami doprowadza pokrzywdzonego do mylnego wyobrażenia o określonym stanie rzeczy) albo wyzyskanie błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranej czynności (celowe skorzystanie z mylnego wyobrażenia w jakim znajduje się pokrzywdzony) w celu uzyskania korzyści majątkowej. Przedmiotem ochrony jest w tym przypadku mienie w szerokim znaczeniu. Przestępstwo oszustwa ma charakter materialny. Istotnym znamieniem oszustwa jest związek przyczynowy między wprowadzeniem w błąd lub wyzyskaniem błędu, a niekorzystnym rozporządzeniem mieniem. Przestępstwo oszustwa można popełnić jedynie z zamiarze bezpośrednim kierunkowym.

Drugie z nich nazywa się oszustwem ubezpieczeniowym (asekuracyjnym) lub przestępstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego. Określa on przestępstwo powszechne, którego przedmiotem ochrony są zasady uczciwości i rzetelności w obrocie gospodarczym. Zachowanie się sprawcy czynu zabronionego z art. 298 § 1 KK polega na spowodowaniu zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia. Istotą karalnego zachowania się sprawcy jest bezprawne wywołanie stanu pozorującego wypadek ubezpieczeniowy, sfałszowanie stanu rzeczywistego. Czynność sprawczą można popełnić zarówno przez działanie jak i zaniechanie. Jest to przestępstwo materialne, które można popełnić jedynie zamiarem bezpośrednim kierunkowym. 

W doktrynie istnieje spór co do tego czy powyżej omówione przepisy mogą znajdować się w kumulatywnym zbiegu przepisów. Dotyczy to sytuacji, kiedy sprawca w celu wyłudzenia odszkodowania z instytucji ubezpieczeniowej najpierw popełnia przestępstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego, a następnie wystąpi do tej instytucji z wnioskiem o jego wypłatę. Wytworzyły się tutaj trzy stanowiska:

1. Pomiędzy art. 286 §1 k. k. i art. 298 §1 k. k. może zachodzić kumulatywny zbieg przepisów. Jednym z przedstawicieli tego poglądu jest prof. dr hab. Andrzej Marek. Uzasadnia on swoje stanowisko przyjmując, że poszczególne zachowania stanowią realizację tego samego, z góry powziętego zamiaru przestępnego. Kumulatywna kwalifikacja prawna oddaje całą kryminalną zawartość przestępstwa, uwzględniając nie tylko znamiona oszustwa, lecz także szczególne znamiona zachowań opisanych w art. 298 § 1. 
2. Pomiędzy art. 286 §1 k. k. i art. 298 §1 k. k. może zachodzić realny zbieg przestępstw. Jednym z przedstawicieli tego poglądu jest prof. UAM dr hab. Robert Zawłocki. Podstawowym argumentem jest fakt, że nie jest możliwe przekroczenie obu tych norm jednym czynem, czyli brak tożsamości czynu. Ponadto przestępstwo z art. 298 KK jest dokonane w chwili spowodowania zdarzenia pozorującego wypadek ubezpieczeniowy, natomiast usiłowanie popełnienia przestępstwa oszustwa ma miejsce w chwili zgłoszenia tego zdarzenia do zakładu ubezpieczeń.
3. Pomiędzy art. 286 §1 k. k. i art. 298 §1 k. k. może zachodzić nieuwzględniany zbieg przestępstw. Jednym z przedstawicieli tego poglądu jest prof. US dr hab. Łukasz Pohl. Nieuwzględniany zbieg przestępstw jest to sytuacja kiedy, z dwóch (lub więcej) popełnionych przestępstw jedno z nich nie zostaje ujawnione w kwalifikacji prawnej. Jest on odmianą rzeczywistego zbiegu przestępstw. Łączy się to z konstrukcją tzw. środka do celu – w konkretnie rozpatrywanym przypadku jedno przestępstwo służyło popełnieniu drugiego. Jeżeli chodzi  o przestępstwo z art. 298 §1 jest ono przestępstwem uprzednim względem przestępstwa z art. 286 §1 (przestępstwo następcze). Należy podkreślić, że jest to rozwiązanie, które nie ma swojego umocowania ustawowego.

Moim zdaniem najbardziej właściwe jest stanowisko prezentowane przez prof. UAM dr hab. Roberta Zawłockiego. Zgadzam się z przedstawioną przez niego argumentacją, która wyklucza kumulatywny zbieg przepisów m. in. ze względu na brak tożsamości czynu.

Pomiędzy art. 286 § 1, a art. 298 § 1 nie może zachodzić kumulatywny zbieg przepisów ustawy, natomiast możemy mieć tutaj do czynienia z realnym zbiegiem przestępstw.