Sądowo-lekarska sekcja zwłok w ujęciu prawnym

Autor: Karol Kępka

Sekcja zwłok nie doczekała się swojej definicji legalnej w żadnym akcie prawnym, jednak możemy temu pojęciu przypisać znaczenie dominujące w doktrynie. Jest to tak zwane badanie pośmiertne, którego celem najczęściej jest ustalenie przyczyny zgonu. Polega ona na dokonaniu oględzin zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych części ciała człowieka, w celu zbadania jam ciał i jego narządów wewnętrznych. Wyróżnia się kilka rodzajów sekcji zwłok, m.in. anatomo-patologiczną, sanitarno-administracyjną, jednak pod kątem prawnym interesująca pozostaje sekcja sądowo-lekarska. Przeprowadza się ją wtedy, gdy pojawia się uzasadnione przypuszczenie, iż śmierć nie nastąpiła z przyczyn naturalnych, tylko odbyła się z udziałem osób trzecich. Nie wyklucza to jednak możliwości przeprowadzenia sekcji zwłok, z powodu upewnienia się czy przyczyna zgonu była naturalna. Jednak czynnik przestępny powinien mieć tu swoje znaczenie.

Sekcję zwłok przeprowadza się na zlecenie prokuratora lub sądu, gdy zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci. Znajduje to swoją podstawę prawną w Kodeksie postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. Nr 89, pozycja 555 z późniejszymi zmianami). Możliwa jest również tzw. ekshumacja zwłok, czyli wyjęcie ich z grobu w celu dokonania oględzin, bądź otwarcia zwłok.

Oględzin zwłok powinno dokonać się na miejscu zdarzenia, a dokonuje tego obecny na miejscu prokurator, sąd lub Policja, oczywiście z udziałem biegłego lekarza. Różnica pojawia się tutaj przy dokonaniu otwarcia zwłok, czego dopuszcza się biegły, przy udziale prokuratora lub sądu. W rzeczywistości jednak, w obu tych przypadkach z zasady dokonywane są przez biegłego lekarza, przy jednoczesnej obecności prokuratora, który przygląda się przeprowadzanym czynnościom.

Biegły z zakresu medycyny sądowej zostaje powołany do tych czynności na podstawie Kodeksu postępowania karnego. Zostaje on powołany poprzez wydanie postanowienia przez prokuratora lub sąd.

Na mocy prawa, bez względu na brak zgody danej osoby na przeprowadzenie sekcji zwłok, autopsji powinny zostać poddane zwłoki: każdego niemowlęcia, kobiet w ciąży i połogu, chorego, który zmarł w przeciągu 12 godzin od przyjęcia do szpitala lub w drodze do szpitala, a także wszystkie przypadki śmierci gwałtownej, np. w wyniku doznanego urazu.

Autopsja dokonywana jest w konkretnych celach. Głównym oczywiście jest określenie przyczyny śmierci, dokonanie analizy między doznanym urazem i poniesioną śmiercią, czy istniał między nimi związek przyczynowo-skutkowy. Jednakże sekcja dokonywana jest również w celu zabezpieczenia śladów lub innych materiałów, które będą mogły stanowić dowód, zarówno na odzieży, czy na samych zwłokach ofiary. Sekcja musi dać jednoznaczną odpowiedź na pytanie, czy śmierć danej osoby pozostaje w związku przyczynowym z czynem przestępnym.  

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, po przeprowadzonych czynnościach musi nastąpić spisanie protokołu. Przepisy Ustawy – jak to wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29.05.1991 r. (II Akr 45/91; KZS 1991/6-8/19) – nie wymagaj , by tekst protokołu był sporządzany zawsze w toku czynności protokołowanej. Wprawdzie takie równoczesne z wykonywaną czynnością protokołowanie jest celowe, a nawet pożądane, to jednak wystarczające jest, by protokół został spisany bezpośrednio po zakończeniu czynności. W rzeczywistości jednak sporządzanie protokołu z sekcji zwłok w rozumieniu wskazanych przepisów Kodeksu postępowania karnego jest praktykowane niezwykle rzadko. Zazwyczaj sporządzana jest jedynie opinia.

Wspomnianą opinię sporządza biegły lekarz. Zgodnie z przepisami dokonuje on tego ustnie lub na piśmie, w zależności jakie zalecenia w tym zakresie dostał od organu zarządzającego, np. prokuratora lub sądu. Jednakże trzeba pamiętać, iż przy sekcji sądowo-lekarskiej opinia musi być zawsze pisemna. Na podstawie art. 200 § 2 Kodeksu postępowania karnego, opinia powinna zawierać (i) imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego, (ii) imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonywanych przez każdą z nich, (iii) w wypadku opinii instytucji – także pełną nazwę i siedzibę instytucji, (iv) czas przeprowadzanych badań oraz datę wydania opinii, (v) sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski, (vi) podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii.

Oprócz tych wymogów formalnych opinia zawiera wywód oględzin jam ciała i narządów wewnętrznych i zewnętrznych części ciała, znalezionych zmian urazowych i chorobowych, oraz dokładny opis stanu znamion śmierci. W opinii opisywane są chronologicznie czynności jakie były dokonywane. Opisuje się również jaki materiał został pobrany do dalszych badań histopatologicznych, immunohistochemicznych, toksykologicznych i biochemicznych.

Przepisy dotyczące przeprowadzania samej sekcji zwłok lub zgody na nią, czasem budzą kontrowersje. Gdy do szpitala karetką zostaje przywieziony pacjent, który w karetce był reanimowany i w szpitalu na oddziale ratunkowym zmarł, według obowiązujących przepisów, ze względu na to, że od jego przyjęcia do szpitala nie minęło 12 godzin, sekcja zwłok powinna być przeprowadzona obligatoryjnie. Jednak rodzina zmarłego wnosi o zaniechanie jej przeprowadzenia, sam zmarły za życia nie wyraził sprzeciwu co do jej przeprowadzenia. W takiej sytuacji, gdy istnieje pewność, iż śmierć nie nastąpiła w wyniku przestępnego czynu ani w wyniku choroby zakaźnej możliwe jest odstąpienie od wykonania sekcji zwłok. Znajduje to podstawę prawną w Ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r. Nr 112, pozycja 654). W dokumentacji medycznej zawiera się wtedy odpowiednie uzasadnienie, dlaczego sekcja zwłok nie została przeprowadzona.

Z biegiem lat i coraz bardziej nowoczesnymi metodami badań istnieje możliwość przeprowadzania sekcji zwłok metodami nieinwazyjnymi. Polega ona na skanowaniu ciała zmarłego przy użyciu tomografu i odpowiedniego oprogramowania. Dzięki takiemu sprzętowi można określić między innymi tor pocisku oraz miejsce w którym się on znajduje. Niektóre metody badawcze pozwalają na spostrzeżenie zmian urazowych, które przy „pierwszym kontakcie” są niezauważalne. Jednakże wirtualne metody stosuje się w Polsce pomocniczo i póki co nie zastępują klasycznych metod dokonywania autopsji.

Sekcja zwłok pacjenta zmarłego w szpitalu jest szczególnym rodzajem interwencji medycznej, dlatego każdy lekarz powinien znać przepisy i wiedzieć, w jakich przypadkach należy wykonać sekcję zwłok, a kiedy można od niej odstąpić.